درباره پتروشیمی بندر امام - مهندسین منتقد پتروشیمی

پتروشیمی بندر امام خمینی

در راستای تحلیل موضوعات تکنولوژیک پتروشیمی کشور، نیاز به مطالب اولیه‌ای جهت آشنایی با مراکز تجمع واحدهای پتروشیمی می‌باشد که از جمله این مراکز، می‌توان به منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی (ماهشهر) اشاره کرد. گروه نفت و گاز شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران طی بازدیدی که اخیراً از این منطقه داشت، با نحوة کار و پیشرفت واحدهای مستقر در آن آشنا گشت و با تنی چند از کارشناسان و مدیران آن گفتگو نمود که حاصل این بازدید و گفتگوها در قالب "گزارشی تحلیلی از منطقة ویژة اقتصادی پتروشیمی ماهشهر" در زیر ارایه شده است:

منطقة ویژة پتروشیمی ماهشهر با 2 هزار هکتار وسعت، 10 کیلومتر طول و 2 کیلومتر عرض، فعالیت‌های ساختمانی و نصب خود را آغاز نموده است. در ضلع شمال غرب این منطقه، بندر امام قرار دارد و این منطقه از غرب نیز در مجاورت ماهشهر می‌باشد. این منطقه از تمامی راه‌های ارتباطی که یک مجموعه می‌تواند برخوردار باشد، مانند راه‌های هوایی, راه آهن سراسری و راه‌های خاکی و آبی که به دریاهای آزاد منتهی می‌شود، برخوردار است.
منطقة ویژة ماهشهر به 5 سایت تقسیم شده که هر سایت کاربری خاصی را دارا است:

1)سایت اول:
اولین سایت که 240 هکتار وسعت دارد، برای صنایع سبک و پایین‌دستی پتروشیمی در نظر گرفته شده که قرار است در اختیار بخش خصوصی باشد. منظور از صنایع سبک، صنایعی با کاربری‌ خاص مانند صنایع فلزی، صنایع شیمیایی و بسته‌بندی، صنایع بتون و سازه‌های بتونی و صنایع برق و الکترونیک است.
برخی از این صنایع برای اولین بار در ایران و حتی خاورمیانه به فعالیت می‌پردازند؛ مثلاً صنایع تولید کوره‌های اتان و نفتا که به وسیله شرکت ایرگت، تحت لیسانس لیندة آلمان ایجاد شده است؛ صنایع پودر بندر امام که جهت تولید پودرهای باریت و بنزوئیت برای گل حفاری ایجاد شده است و شرکت سدید که سازندة لوله‌های اسپیرال گاز است. همچنین شرکت شیمی پارس که برای اولین بار در منطقه، کودهای سولفات روی و سولفات آمونیوم را تولید می‌نماید در این منطقه قرار دارد.
دو مجموعه از دفاتر مرکزی منطقة ویژه، دفاتر گمرک و مجموعه‌ای از بانک‌ها و رستوران نیز در این سایت در نظر گرفته شده است. همچنین ساخت مجموعه‌ای از اقامتگاه‌ها جهت استراحت و استفاده متخصصان شاغل در منطقة ویژه در این سایت مدنظر می‌باشد. در این مدت 35 شرکت در صنایع فلزی، 35 شرکت در صنایع شیمیایی و 16 شرکت در صنایع بتون، حدود 10 الی 12 شرکت در صنایع الکترونیک و ابزار دقیق و 2 شرکت نیز در زمینه صنایع غذایی جهت تولید یخ و استفاده از پلانکتون‌های پساب‌ها جهت تغذیه میگو در حال استقرار می‌باشند. 60 درصد از شرکت‌های مدنظر در این مکان مستقر شده‌اند و 40 درصد باقی نیز در حال واگذاری زمین و یا نصب تجهیزات خود می‌باشند.
زمین‌هایی که این صنایع در آنجا مستقر شده‌اند در ابتدا به صورت باتلاقی بوده‌اند و برای رفع این مشکل، از 15 تا 40 کیلومتری این محل خاک به این منطقه منتقل شده و در 4 الی 5 لایه کوبیده شده و سپس زمین با تراکم 6درصد در هر متر مربع به زمین با 98 درصد تراکم مبدل گشته و به سرمایه‌گذار تحویل داده می‌شود. چنانچه صاحبان صنایع قصد استقرار صنایع سبک را در این منطقه داشته باشند، با عملیات انجام گرفته بر روی زمین مشکلی وجود نخواهد داشت، اما جهت استقرار صنایع سنگین احتیاج به شمع‌کوبی می‌باشد که این شمع‌کوبی‌ها در برخی مناطق تا 40 الی 50 متری زمین صورت می‌پذیرند. کلاً در منطقه ویژة ماهشهر 1500 هکتار از زمین‌های مورد استفاده شمع‌کوبی گردیده که هر شمع هزینه‌ای معادل 1 الی 1.5 میلیون تومان را به خود اختصاص می‌دهد. جهت نصب مخازن، سیستم بارگذاری تدارک دیده می‌شود، یعنی متناسب با حجم و وزن مخزن، خاک دپو ‌شده و زه‌کشی می‌شود تا زمین نشست خود را انجام دهد و جهت نصب مخزن آماده گردد.

2)سایت دوم:
سایت دوم حدود 350 هکتار وسعت دارد و جهت صنایع سنگین و نیمه سنگین در نظر گرفته شده است. مجموعة شرکت‌های این سایت به شرح زیر می‌باشد:
الف) طرح الفین هفتم، جهت تولید پلی‌اتیلن‌های سبک و سنگین و پلی‌پروپیلن که در صنایع لاستیک و پلاستیک کاربرد دارند. حدود 50 الی 60 درصد از کار این مجموعه انجام شده است.
ب) طرح ایزوسیانات‌ها، جهت تولید مواد اسفنجی و فوم و محصولاتی با مصارف نظامی در این قسمت قرار دارد. لیسانس این واحد از شرکت‌های کوماتور سوئد و هانزوشیمی آلمان اخذ شده است که هر کدام 30 درصد در آن سهم دارند و 40درصد باقی، سهم شرکت ملی پتروشیمی می‌باشد.
ج) بخش کلرآلکالید نیز در این قسمت قرار داشته و از نمک‌های به دست آمده از حوضچه‌های اطراف منطقة ویژه، به عنوان خوراک استفاده می‌نماید.
د) شرکت فجر نیز که وظیفه تامین برق، آب، بخار و سایر خدمات جانبی منطقة ویژه را بر عهده دارد در این قسمت مستقر می‌باشد.
ه) واحدی نیز جهت بازیافت پساب‌های صنعتی در نظر گرفته شده که پساب‌های سایت‌های اول و دوم را گرفته و بازیافت می‌نماید.
و) 80 هکتار از این سایت نیز جهت صنایع نیمه سنگین در نظر گرفته شده که شامل زمین‌هایی با قطعات 2 هکتاری جهت واگذاری است.

3) سایت سوم:
در سایت سوم که حدود 260 هکتار وسعت دارد، الفین هشتم که به شرکت اروند متعلق می‌باشد، قرار دارد. پتروشیمی فناوران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان متانول نیز در این سایت قرار دارد و در سال آینده، یکی از اولین واحدهای مورد بهره‌برداری خواهد بود. در این منطقه دو بخش خصوصی‌ به‌نام‌های شیمی‌بافت جهت تولید سالانه 40 الی 45 هزار تن MTBE و شرکت غدیر جهت تولید پی‌وی‌سی در حال ساخت می‌باشند. جهت استفاده از تجارب و توان‌ شرکت‌های خارجی و بهره‌گیری صحیح از انتقال تکنولوژی، احداث یک واحد تحقیق و توسعه در این سایت از اهداف آتی می‌باشد که محلی برای تحقیق و توسعه و همچنین استفاده از اساتید دانشگاه و بهره‌گیری از تخصص‌های ایشان خواهد بود. جهت جلوگیری از مسائل و مشکلات زیست محیطی ناشی از فعالیت واحدهای بزرگتر منطقة ویژه، یک مجموعة زیست محیطی نیز در کنار واحد تحقیق و توسعه تدارک دیده شده است.

4) سایت چهارم:
سایت چهارم که مجموعاً 300 هکتار وسعت دارد، پنج شرکت دولتی و یک شرکت خصوصی و مجموعه‌ای را جهت بازیافت پساب‌های صنعتی در خود جای داده است. الفین ششم که متعلق به شرکت امیرکبیر می‌باشد، در این سایت واقع شده و 70 درصد از کارهای ساخت و نصب آن صورت گرفته است. واحد پلی‌اتیلن سنگین آن به اتمام رسیده و حدود 140 هزار تن پلی‌اتیلن سنگین تولید می‌نماید و واحدهای دیگر آن جهت تولید HD, HHD و PP آن به بخش خصوصی، شرکت نوید رزشیمی، با حدود 80 میلیون دلار سرمایه‌گذاری ارزی واگذار شده است.
همانگونه که بیان شد، در منطقة ویژه، سه واحد شش، هفت و هشت الفین در دست احداث می‌باشد. واحد الفین هفتم با تولید یک میلیون و صد هزار تن اتیلن در سال بزرگترین واحد الفین بوده و الفین هشتم و ششم به ترتیب سالانه یک میلیون تن و 500 هزار تن اتیلن تولید می‌نمایند. هم‌اکنون به دلیل وجود راه‌های ارتباطی مناسب و نزدیکی با مجتمع‌های پتروشیمی، نظیر رازی و بندر امام جهت تامین خوراک سایر واحدها تا زمان راه‌اندازی واحدهای الفین، می‌توان از آنها استفاده کرد و از الفین‌های تولیدی آنها تغذیه نمود که جهت این کار 28 خط لوله از این مجتمع‌ها به سمت منطقة ویژه کشیده شده است.
جهت تامین خدمات جانبی برای واحدهای مستقر در سایت‌های سوم و چهارم، واحد یوتیلیتی فجر تدارک دیده شده است. از جمله مزایای این طرح، سرویس‌دهی به کل مجموعه و کنترل توسط یک واحد می‌باشد، اما این کار معایبی نیز به همراه دارد که بارزترین آنها، از کار افتادن تمام واحدها در صورت توقف فعالیت این واحد می‌باشد. همچنین عدم کارشناسی صحیح و بروز مشکلات مختلف، منجر به ایجاد ناهماهنگی در زمان پایان یافتن واحدها جهت بهره‌برداری از مجتمع فجر گردیده و با توجه به پیشرفت سریع احداث و اتمام این مجتمع, منجر به متوقف بودن دستگاه‌ها و واحدهای آن در یک دورة زمانی تا اتمام واحدهای دیگر شده که ضررهای چشمگیری را به دنبال دارد.
برق تولیدی مجتمع حدود 585 مگاوات می‌باشد که به وسیلة 5 عدد توربین گازی ساخت فرانسه تولید می‌گردد. 15 کمپرسور قوی نیز موجود است که تامین حدود 23 هزار متر مکعب گازهای هوای فشرده و ابزار دقیق و اکسیژن مورد نیاز را به عهده دارند. تولید حدود 7000 متر مکعب انواع آب‌های صنعتی، آشامیدنی و آب مقطر نیز در دستور کار این مجتمع قرار دارد. شرکت پتروشیمی‌ خوزستان جهت تولید 35 هزار تن در سال پلیمرهای مهندسی و شرکت تندگویان با تولید PE و الیاف مصنوعی و گرید بطری‌های یکبار مصرف با حدود 95 درصد پیشرفت کار در این سایت، واقع است.
در این سایت شرکت بوعلی‌سینا جهت انجام طرح آروماتیک سوم با خوراک نفتا نیز حضور دارد که نفتای مورد نیاز را از پالایشگاه آبادان تامین می‌نماید. همچنین این سایت دارای بلندترین برج خاورمیانه به ارتفاع 128 متر و وزن 1500 تن می‌باشد که در بلژیک در سه قسمت ساخته شده و به وسیلة متخصصین ایرانی در یک پروژه بلندمدت به وسیله جرثقیل‌های وارداتی از امارات جهت تفکیک زایلن‌ها و پارازایلن‌ها نصب گردیده است.
در بخش جنوب، منطقة خور موسی، به عنوان یکی از بهترین خورهای ایران، وجود دارد که نسبتا عریض بوده و عمقی حدود 20 الی 30 متر را دارا است، در این منطقه، 50 پست اسکله احداث خواهد شد که 37 پست آن متعلق به بنادر کشتیرانی است. این مجموعه به همراه انبارها و برخی تجهیزات دیگر سایت پنجم را تشکیل می‌دهد.
شبکة راه آهن بندر امام، امکان ارتباط منطقه را با کشورهای همسایه آسیای مرکزی، ترکیه و قفقاز میسر می‌سازد. به وسیله شبکة راه‌آهن، مواد صادراتی تا بر اسکله‌ها انتقال یافته و سالانه 2 میلیون تن صادرات در سال از این اسکله‌ها صورت می‌پذیرد. گفتنی است، در خور موسی 2 بار در روز جزر و مد صورت می‌گیرد که منجر به لایروبی طبیعی آن می‌گردد.
در این منطقه، سه خور فرعی به نام خورهای زنگی و جعفری یک و دو وجود دارد که بر اثر پیشروی خورموسی از طریق زره‌های زیرزمینی ایجاد گردیده است. میزان نمکی که در اثر از بین رفتن این خورها باقی می‌ماند، هفت برابر نمک دریا است و برای سازه‌های منطقه بسیار مضر می‌باشد. این نمک‌ها به صورت لایه‌های یک تا سه متری در زیر زمین قرار گرفته و به وسیله باران شسته شده و باعث فرورفتن زمین و ایجاد خلل در ساخت و سازها می‌گردد. لذا احیا و حفظ این خورها جزو اهداف متخصصان منطقة ویژه قرار گرفته است. محصولات منطقه ویژه به استثنای پی‌وی‌سی که صادر می‌گردد، در داخل کشور مصرف شده و جوابگوی نیازهای داخلی است.
در کل منطقه، بین 20 الی 23 هزار نفر مشغول به کار هستند که در امور ساخت و ساز و نصب فعالیت می‌نمایند؛ پس از بهره‌برداری واحدها، در حدود 14 الی 16 هزار نفر نیروی ثابت در آن به فعالیت خواهند پرداخت. در مرحلة نصب و ساخت از نیروی خارجی استفاده‌ای نشده، اما جهت ارایه لیسانس‌ها و تست واحدها و نظارت بر روند کار، متخصصان خارجی در واحدها مشغول به کار خواهند شد که همکاری با این نیروها در همین حد باقی خواهد ماند. در سایت دوم, پلی در دست احداث می‌باشد که ورودی و خروجی منطقه پس از بهره‌برداری تنها از این راه صورت خواهد گرفت و گمرکات و امور مربوطه به صادرات، خروج و ورود کالا در این خروجی مستقر شده و کلیه راه‌های خروجی و ورودی به منطقه مسدود خواهد شد.

تحلیل:
در رابطه با فعالیت‌های گسترده انجام شده در این منطقه نکات زیر قابل توجه می‌باشد:
1- از جمله مسائل و معضلات موجود در منطقه، رطوبت بالای هوا و خوردگی شدید می‌باشد که در صورت عدم توجه و انجام کارشناسی‌های لازم، قبل از طراحی‌ها و احداث مجتمع‌ها، باعث واردشدن خسارات سنگین و فرسودگی و خوردگی تجهیزات خواهد شد. به عنوان نمونه استفاده از مواد جدید و پیشرفته (مانند برخی انواع کامپوزیت‌ها) در بخش‌های مختلف سازه‌ای و غیره، می‌تواند عامل مهمی در کاهش خسارات ناشی از خوردگی باشد.
2- به دلیل ایجاد واحدهای متعدد در منطقه‌ای نسبتاً محدود به صورت مجتمع و متراکم، رخ دادن حادثه‌ای در یک واحد، منجر به وارد شدن خسارات و صدمات قابل توجهی به سایر واحدها می‌گردد. این مساله با توجه به نزدیک‌بودن این منطقه به آبهای آزاد و تهدیدهای نظامی ناشی از آن که در جنگ هشت ساله نیز منجر به خرابی‌های زیاد مناطقی مانند پتروشیمی بندر امام گردید، حائز اهمیت مضاعف خواهد بود.
3- احداث واحدهای متعدد در کنار خور موسی، گرچه تسهیلات مناسبی را برای صنایع پتروشیمی فراهم می‌نماید، اما از نظر زیست محیطی ممکن است مشکلاتی را به وجود آورد که حل آن مستلزم هزینة زیاد باشد. با مدنظر قرار دادن این نکته که آب خور موسی هر 5 سال یکبار به طور کامل عوض شده و آب تازه جایگزین آن می‌گردد، این سؤال مطرح می شود که حتی اگر پاکترین صنایع را درکنار این آب‌ها مستقر نماییم، آیا ورود آلودگی‌ها در اثر وقوع حوادث و شرایط اضطراری، شرایط زیست محیطی این منطقه را وخیم نکرده و طبیعت آن را بر هم نخواهد ریخت؟ این سؤال وقتی مهمتر جلوه خواهد نمود که بدانیم صنایع پتروشیمی و پساب‌های آن بسیار مضر و آسیب‌رسان به محیط زیست می‌باشند
4- با توجه به موارد مطرح شده، لازم است پیش از طراحی، ساخت و نصب واحدها، مسائلی از این دست مورد ارزیابی قرار گیرد و راهکارهای مناسبی اتحاذ گردد تا پس از بهره‌‌برداری از این واحدها دچار مشکلات و ضررهای جبران ناپذیر نگردیم. هزینة طولانی‌ترشدن مراحل طراحی و مطالعات قبل از آن، اگر منجر به اخذ تصمیمات درست‌تر گردد، با فایدة ناشی از آن تصمیمات در مراحل بعد، به خوبی قابل جبران خواهد بود.

گزارش تحلیلی از منطقة ویژة اقتصادی

پتروشیمی بندر امام خمینی